تعصب و حمیت بر اثر وجود برخی زمینه‌ها و عوامل در وجود انسان ریشه می‌دواند که در آیات و روایات به آنها اشاره شده است. خودبزرگ بینی، توانگری، جهل و نادانی، شخصیت‌زدگی و عدم رعایت انصاف در برخورد با دوستان و دشمنان را از عوامل بروز تعصب دانسته‌اند. تکبر و خودبزرگ‌بینی: بر اساس آیات ۳۵ و ۳۶ سوره صافات مشرکان در برابر دعوت پیامبر(ص) به توحید استکبار می‌ورزید و بر آنچه از گذشتگان به آنها رسیده بود اصرار می‌ورزیدند. امام علی(ع) نیز عدم سجده شیطان بر آدم(ع) و رانده شدن از درگاه الهی را به دلیل تعصب بر آنچه که خود را برتر از آدم می‌دیدید، بیان می‌کند. توانگری: توانگری و مال و ثروت گاه از زمینه‌های شکل‌گیری تعصب‌ورزی و حمیت در وجود انسان‌ها خواهد بود. در روایات نیز توانگری مرفهین امت‌های گذشته را عامل تعصب و لجاجت در برابر پیامبران معرفی کرده‌اند. جهل و نادانی: مفسران با استناد به آیه ۱۱۳ سوره بقره یکی از ریشه‌های تعصب‌ورزی را جهل و نادانی معرفی کرده‌اند؛ چرا که افراد نادان همواره در محیط زندگی خود محصورند و غیر آن را قبول ندارند و به آئینی که از کودکی با آن آشنا شدهاند هر چند خرافی و بی‌اساس باشد سخت دل می‌بندند، و غیر آن را منکر می‌شوند. در آیه ۲۶ سوره فتح نیز حمیت را به جاهلیت اضافه کرده است که نشان دهنده ارتباط بین تعصب و جهل است. شخصیت‌زدگی: گاه کسانی مانند پدران، متولیان دینی، اساتید و بزرگان قوم چنان قداستی برای انسان پیدا می‌کنند که بدون اندیشه سخنان آنان مورد قبول واقع می‌شود. در آیات متعددی از قرآن این آسیب به عنوان یکی از زمینه‌های تعصب‌ورزی معرفی شده است. مولانا امیرالمؤمنین امام علی (ع) نیز در خطبه قاصعه از پیروی بدون دلیل و کورکورانه مهتران پرهیز داده و آنان را پایه‌های تعصب نامیده است. افراط و تفریط در دوستی و دشمنی: از آیاتی که به مؤمنان دستور می‌دهد انصاف و عدالت را درباره خویشان و دوستان رعایت کنید استفاده می‌شود که افراط یا تفریط در دوستی و دشمنی می‌تواند از ریشه‌های تعصب و حمیت قرار گیرد. آثار و پیامدها برای تعصب‌ورزی و حمیت آثار و پیامدهایی از جمله طغیان و کفر، گناه، تفرقه، قساوت قلب، حسد، انحراف از عدالت و انصاف در رفتار، حق‌ناپذیری و ایمان نیاوردن، بازگشت به دوران جاهلیت، خشونت در برابر مخالفان، انحصار گرایی، کینه توزی، ورود به جهنم، جنگ‌های مذهبی، هتک حرمت علم و انکار مسلمات تاریخی در متون دینی معرفی شده است. در بررسی آیات قرآن گوشه‌ای از ادعاهای بی‌دلیل جمعی از یهود و نصاری را می‌بینیم که نتیجه‌اش انحصارطلبی و سپس تعصب است. در آیه‌ای می‌فرماید: (وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاری‌ عَلی‌ شَیْ‌ءٍ وَ قالَتِ النَّصاری‌ لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی‌ شَیْ‌ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ)؛ «یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیتی نزد خدا ندارند و مسیحیان نیز گفتند: یهودیان هیچ موقعیتی ندارند و بر باطلند». جمله” لیست... علی شی‌ء” اشاره به این است که آنها در پیشگاه خدا مقامی ندارند، یا اینکه دین و آئین آنها چیز قابل ملاحظه‌ای نیست. سپس اضافه می‌کند: آنها این سخنان را می‌گویند در حالی که کتاب آسمانی را می‌خوانند”! یعنی با در دست داشتن کتاب الهی که می‌تواند راهگشای آنها در این مسائل باشد این گونه سخنان که سرچشمه‌ای جز تعصب و عناد و [[لجاج] ندارد بسیار عجیب است. این آیه سرچشمه اصلی تعصب را، جهل و نادانی معرفی کرده است. زیرا افراد نادان همواره در محیط زندگی خود محصورند و غیر آن را قبول ندارند، به آئینی که از کودکی با آن آشنا شده‌اند هر چند خرافی و بی‌اساس باشد سخت دل می ‌بندند و غیر آن را منکر می‌شوند. البته در بررسی واژه جمود، آیه دیگری مطرح می‌شود‌ که می‌فرماید: ((ثم‌ قست‌ قلوبکم‌ من‌ بعد ذلک‌ فهی‌ کالحجاره‌ او اشد قسوه.)) “پس از آن دلهای شما چون سنگ، سخت گردید، حتی سخت‌تر از سنگ که از سنگ گاه جوی ها روان شود و چون شکافته شود آب از آن بیرون جهد”. که در حقیقت‌ آدمیانی‌ را منظور می‌کند که‌ تمام‌ وجودشان‌ سخت‌ و سیاه‌ شده‌ و در برابر اندیشه، اشراق، شناخت‌ و شهود نفوذ ناپذیرند و از جرگه‌ اصحاب‌ تفکر و اندیشه‌ و ارباب‌ شهود و ذوق ،‌ خارج بوده‌ و هدایت‌ ناپذیرند. در روایات اسلامی نیز از موضوع تعصب به عنوان یک اخلاق مذموم، شدیداً نکوهش شده است تا آنجا که در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌خوانیم: کان رسول اللَّه(ص) یتعوذ فی کل یوم من ست من الشک و الشرک و الحمیة و الغضب و البغی و الحسد\" «ایشان همه روز از شش چیز به خدا پناه می‌برد: از شک و شرک و حمیت (تعصب) و غضب و ظلم و حسد ». هنگامی که پیامبراسلام ، مشرکین را به آئین یکتاپرستی دعوت می‌کرد آنان بنا به محدودیت فرهنگی و فکری که داشتند و نظر به تعصب قومی، پاسخ می‌دادند: رفتار و عقائد ما همانست که پدران ما داشته‌اند و هرگز تغییر مسلک نخواهیم داد. بنابراین از پند و اندرز رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) جز فریاد دعوت چیزی نمی‌شنیدند؛ درست مانند گوسفندانی که سخت سرگرم چرا باشند و گاه گاهی فریاد چوپان را بشنوند ولی هرگز به آن توجه نکرده و به راه خود ادامه دهند. همچنین از روایات استفاده می‌شود که ابلیس نخستین کسی بود که تعصب به خرج داد. امام علی(علیه‌السلام) نیز بحث رسا و کوبنده‌ در خطبه قاصعه در این زمینه بیان فرموده است: \" اما ابلیس فتعصب علی آدم لاصله و طعن علیه فی خلقته، فقال انا ناری و انت طینی\" «ابلیس در برابر آدم به خاطر اصل و اساس خویش تعصب ورزید و آدم را مورد طعن قرار داد و گفت:” من از آتشم تو از خاک » Show Less >>